Chủ tịch Hội Vi sinh Lâm sàng: Hai lý do khiến dịch Covid-19 lây lan với tốc độ nhanh khủng khiếp

Covid-19 là bệnh nhiễm coronavirus chủng mới được Tổ Chức Y Tế Thế Giới (WHO) đặt tên là SARS-CoV2. Dịch bệnh Covid-19 bắt đầu xuất hiện và lây lan tại thành Phố Vũ Hán, Trung Quốc từ cuối tháng 12/2019, sau đó lan khắp Trung Quốc rồi đạt đỉnh vào ngày 5/2/2020.

Tuy hiện nay dịch Covid-19 đang giảm dần tại Trung Quốc với số ca nhiễm mới ngày càng bớt dần, nhưng tình hình trên các phần còn lại của thế giới lại rất nóng bỏng và đáng báo động.

COVID-19 đang lây lan với tốc độ chóng mặt

Tại sao Covid-19 lây lan nhanh như vậy? Có phải do độc lực của virus quá mạnh không? Thật sự không phải như vậy mà vì hai lý do sau đây:

Thứ nhất, SARS-CoV-2 tuy là virus ngoại lai không phải có nguồn gốc từ người mà là từ động vật hoang dã (dơi). Cấu trúc bộ gen của nó lại được tiến hóa để rất dễ bám và xâm nhập vào tế bào niêm mạc hô hấp của người, đó là gen giúp virus hình thành nên các gai trên bề mặt mà các nhà chuyên môn gọi là Spike.

Các gai này có cấu trúc phân tử giúp nó bám rất dễ và rất chặt lên trên một loại thụ thể hiện hiện nhiều trên bề mặt của tế bào niêm mạc hô hấp (họng và hô hấp dưới), đó là ACE2 (hình 1).

Hình ảnh do PGS Vân vẽ

Không chỉ vậy sau khi bám vào ACE2, virus còn có một khả năng đặc biệt nữa là rất dễ hòa nhập phần vỏ đã bám dính của virus vào màng của tế bào niêm mạc nên xâm nhập vào bên trong tế bào để phóng thích chất liệu di truyền của nó là RNA vào bên trong tế bào rồi nhân bản thành các virus mới để được phóng thích ra ngoài xâm nhập vào các tế bào mới.

Thứ hai, SARS-CoV-2 có một khiếm khuyết trên bộ gen của nó, và chính sự khiếm khuyết này đã làm cho virus sau khi xâm nhập vào tế bào niêm mạc hô hấp lại không nhân bản nhanh như các virus SAR-CoV gây SARS hay MERS-CoV gây viêm phổi cấp tính Trung Đông hay H5N1, mà chúng nhân bản khá chậm.

Chính điều này làm cho Covid-19 có thời gian ủ bệnh tương đối lâu, có khi lên đến 14 ngày. Không chỉ vậy, do nhân bản chậm nên có khá nhiều người nhiễm virus mà không triệu chứng (51%). Một số người lại triệu chứng rất nhẹ, như vậy là có rất nhiều trường hợp người nhiễm bệnh ở trong cộng đồng làm cho dịch bệnh âm thầm lan ra ngoài cộng đồng đến một lúc nào đó sẽ bùng phát dịch.

Covid-19 lây lan qua hai con đường, trước hết là con đường tiếp xúc thân cận, đó là lây qua các giọt bắn bị người nhiễm bệnh ho bắn ra bên ngoài rồi các giọt này văng vào mũi, miệng, mắt của những người thân cận trong vòng đường kính 2m chung quanh người bệnh.

Ngoài ra tiếp xúc gần cũng làm cho virus lây qua các người thân cận thông qua bắt tay, ôm hôn, hay dùng chung phòng, dùng chung nhà vệ sinh, vòi rửa tay, tay nắm cửa…vì người bị nhiễm virus có thể ho làm bắn các giọt bắn lên các vật liệu này hay các giọt bắn này dính vào tay người bệnh rồi bị dính vào các vật trên.

Trong đường lây này thì người có nguy cơ nhiễm bệnh là những người đến từ các vùng dịch, hay du lịch qua các vùng dịch, thậm chí chỉ cần đi qua các vùng dịch và một khi được xác nhận là bị nhiễm bệnh thì các đối tượng này sẽ được gọi là F0.

Như vậy những người có nguy cơ bị lây bệnh từ F0 chính là những người tiếp xúc thân cận trực tiếp với F0, được xem là F1, có thể là những người đi chung máy bay, ngồi chung xe tư nhân để đưa đón tại sân bay hay ga tàu, sống cùng phòng, cùng nhà…và đây là các đối tượng được xác định là có nguy cơ lây bệnh nhất.

Tuy nhiên do đặc điểm virus quá dễ lây lan nên các đối tượng tiếp xúc thân cận với đối tượng F1 sẽ được xác định là F2 rồi F3, F4, F5 cũng phải được ghi nhận. Nếu chúng ta biết được người bệnh F0 và tìm được toàn bộ các người tiếp xúc thân cận F1, F2, F3… để có các giải pháp cách ly phòng ngừa thích hợp cho từng đối tượng thì chúng ta hoàn toàn có thể không chế được nguồn lây.

Đây là một việc làm rất khó, đặc biệt khi mà có quá nhiều F0 dẫn đến có rất nhiều F1, F2…vượt qua khả năng cách ly thì sẽ nhiều người có thể nhiễm bệnh nhưng không có triệu chứng hay chỉ có triệu chứng nhẹ lọt ra ngoài cộng đồng và lúc này sẽ có sự bùng phát dịch Covid-19 qua con đường lây lan thứ hai là lây lan qua môi trường.

Để có thể xảy ra con đường thứ hai này thì phải có hai điều kiện, đó là số người nhiễm virus lạc ra ở ngoài cộng đồng nhiều và nhiệt độ của môi trường phải thích hợp cho virus SARS-CoV-2 tồn tại được lâu.

Ở các nước hiện nay như Hàn Quốc, các quốc gia Châu Âu, Mỹ, Iran… là các quốc gia mà hiện đang có bùng phát dịch thì nhiệt độ bên ngoài vẫn còn khá mát mẻ, thậm chí lạnh, đồng thời vấn đề kiểm soát để cách ly người bệnh cũng không được các nhà chức trách quan tâm đúng mực trong thời gian đầu làm cho nhiều người nhiễm bệnh mà không có triệu chứng ở ngoài cộng đồng.

Với hai điều kiện như vậy thì các nơi làm môi trường lây bệnh thường là các siêu thị, các trung tâm thương mại, các nhà hàng, các quán bar, các nhà hát rạp chiếu phim…vì có nhiều vật liệu bị nhiễm virus do người mang thải ra qua giọt bắn, qua bàn tay của người bệnh rồi dính vào môi trường như nút bấm thang máy, tay cầu thang cuốn, tay cầu thang, tay nắm cửa, ly, chén, muỗng đĩa, ở nhà hàng, khăn trải bàn, khăn ăn, vòi nước nhà vệ sinh….

Thêm vào đó tại các nơi này luôn luôn có máy điều hòa nên sẽ giữ nhiệt độ mát mẽ vô tình là điều kiện thuận lợi cho con virus SARS-CoV-2 tồn tại rồi lây lan. Ngoài ra, ở các nước này các phương tiện chuyên chở công cộng như tàu hỏa, tàu điện, xe bus cũng là môi trường lây lan dịch Covid-19.

Sẽ dễ dàng nhận diện có dịch Covid-19 lây lan ra ngoài cộng đồng khi có nhiều ca bệnh mà họ không hề có lịch sử tiếp xúc với ai bị bệnh hay đã từng đi đến các nơi có bùng phát dịch.